Święte rytuały z pejotlem: historia, znaczenie i dziedzictwo kulturowe

Pejotl, czyli Lophophora williamsii, to gatunek kaktusa pochodzący z południowych obszarów USA i północnego Meksyku. Bogaty w meskalinę i wywołujący intensywne, wizjonerskie stany świadomości, pejotl odgrywa kluczową rolę w tradycyjnych praktykach duchowych niektórych rdzennych ludów Ameryki Północnej.

W tym przewodniku przyglądamy się w sposób kompleksowy świętym rytuałom z użyciem pejotlu. Wyjaśniamy, jak tradycyjnie się go stosuje, jak wygląda struktura i przebieg ceremonii pejotlowych oraz jaka jest rola muzyki, modlitw i innych rytuałów. Ponadto omówimy historię i fundamenty wierzeń Kościoła Rdzennych Amerykanów (Native American Church), który do dziś organizuje ceremonie pejotlowe jako część swojej praktyki duchowej.

Uwaga: W Zamnesia nie popieramy ani nie promujemy rekreacyjnego używania pejotlu. Ten artykuł ma wyłącznie charakter informacyjny.

Jeśli zdecydujesz się spróbować pejotlu lub głębiej zgłębiać jego ceremonialne zastosowanie, pamiętaj, by robić to z szacunkiem. Ta święta roślina od wieków jest otaczana najwyższą czcią i w żadnym razie nie jest zwykłym narkotykiem imprezowym.

Historia i pochodzenie rytuałów pejotlowych

Pejotl pochodzi z niewielkiego obszaru Ameryki Północnej – przede wszystkim z pustyni Chihuahua rozciągającej się na północy Meksyku i na małym skrawku południowego Teksasu. Najstarsze archeologiczne dowody używania pejotlu przez ludzi pochodzą z jaskiń Shumla i liczą niemal 6000 lat.

Jaskinie Shumla, położone nad Rio Grande w południowo‑zachodnim Teksasie, to zespół naturalnych prehistorycznych schronisk skalnych. W latach 30. XX wieku archeolodzy odkryli w jednej z jaskiń próbki pejotlu. Na podstawie wielu analiz radiowęglowych ustalono, że pochodzą one sprzed około 4200 roku p.n.e. (Terry i in., 2006).

Odnalezione próbki nie były naturalnymi fragmentami kaktusa pejotlu. Zamiast tego miały formę wyobrażeń – małych krążków lub „guzików” wykonanych ze zmielonego pejotlu i innych roślin. Zawierały około 2% meskaliny i najprawdopodobniej zostały przygotowane do wykorzystania w ceremoniach duchowych.

Niedaleko jaskiń Shumla archeolodzy odkryli również malowidło naskalne znane dziś jako fresk Białego Szamana (White Shaman Mural). Datowane na mniej więcej 4000 lat, to malowidło z antropomorficznymi postaciami bywa interpretowane jako przedstawienie narodzin czasu, praktyk szamańskich oraz spożywania pejotlu.

Kościół rdzennych Amerykanów i legalizacja pejotlu

Jedną z najbardziej rozpoznawalnych form używania pejotlu są ceremonie organizowane przez Kościół Rdzennych Amerykanów (Native American Church). Wbrew pozorom to stosunkowo nowa tradycja – sięga połowy i końca XIX wieku, kiedy po uchwaleniu Indian Removal Act z 1830 roku rozpoczęto masowe przesiedlenia plemion.

Plemiona takie jak Kiowa, Komancze, Apacze i inne najprawdopodobniej poznały pejotl dzięki rdzennym mieszkańcom północnego Meksyku, takim jak Huichole, Cora czy Tarahumara. Jednym z największych orędowników pejotlu i pejotyzmu był Quanah Parker – przywódca Komanczów i jeden z założycieli Native American Church (NAC), o którym krążyły pogłoski, że wyleczył poważną chorobę dzięki temu kaktusowi (Jay, 2019).

Nic dziwnego, że używanie pejotlu przez ludność rdzenną spotkało się z ostrym sprzeciwem prawnym, rasowym i religijnym ze strony misjonarzy chrześcijańskich oraz tzw. Indian Agents – urzędników USA i Kanady odpowiedzialnych za kontakt z plemionami. W 1917 roku stany takie jak Kolorado i Utah wprowadziły lokalne zakazy pejotlu. Rok później ogólnokrajowy zakaz przeszedł przez Izbę Reprezentantów, lecz upadł w Senacie (Dawson, 2018).

Mimo to pejotyzm stał się kluczowym elementem życia na rezerwatach, a ceremonie umacniały więzi rodzinne i przyjacielskie poprzez wspólny śpiew i modlitwę. Antropolog Omer Stewart (1987) podkreślał, że ceremonie odprawiane w Oklahomie cechowały się wyjątkowo „wysokim poziomem moralnym”, zwłaszcza w porównaniu z tradycyjnymi rytuałami w Meksyku. To właśnie tam narodziły się zalążki Native American Church.

Oficjalnie Kościół Rdzennych Amerykanów powstał w Oklahomie w 1918 roku, lecz jego początki sięgają lat 90. XIX wieku, kiedy pejotl trafił do ludów Wielkich Równin. Doktryna i praktyki kościoła w różnym stopniu łączą elementy chrześcijaństwa z duchowością rdzennych Amerykanów (The Pluralism Project, b.d.).

Przykładowo NAC jest wspólnotą monoteistyczną i wierzy w najwyższe bóstwo lub Boga określanego mianem Wielkiego Ducha, odrzuca władzę papieską i przyjmuje niektóre cechy protestantyzmu. W ramach kościoła istnieje jednak wiele nurtów, tzw. „dróg”, z których najczęściej spotykane to Cross Fire Way i Half Moon Way.

Rząd USA ostatecznie zdelegalizował pejotl, wpisując go na listę substancji z Wykazu I w ramach ustawy Controlled Substances Act z 1970 roku. Członkowie Native American Church odzyskali jednak prawo do rytualnego używania pejotlu w 1978 roku dzięki American Indian Religious Freedom Act – ustawie wprowadzającej wyraźne zwolnienie prawne, które pozwala członkom NAC używać pejotlu w celach religijnych.

Przebieg ceremonii z pejotlem

Poniżej przyjrzymy się przebiegowi typowego zgromadzenia poświęconego pejotlowi. Opis ten opiera się na obserwacjach i wspomnieniach Omera Stewarta (uczestnika wielu ceremonii Kiowa i innych plemion), a także na nowszych źródłach.

Na terenie Stanów Zjednoczonych i Kanady wykształciły się dwie wyraźnie odmienne formy rytuału: obrządek Cross Fire oraz obrządek Half Moon, nazwane tak od dwóch głównych odłamów Native American Church. Jednocześnie prowadzący ceremonie z pejotlem (zwani też pejotystami, wodzami lub roadmenami) mają sporą swobodę w tym, jak je odprawiają, dlatego często wprowadzają drobne zmiany do ustalonego przebiegu.

Obrządki Cross Fire i Half Moon różnią się na wielu płaszczyznach. W rytuale Half Moon, na przykład, istotnym elementem jest palenie tytoniu, natomiast w ceremonii Cross Fire większy nacisk kładzie się na odniesienia do Biblii. W tym drugim przypadku Pismo Święte często leży na widocznym miejscu, a zakończeniem ceremonii bywa zwykle kazanie oparte na fragmentach biblijnych.

Otwarcie ceremonii i zajmowanie miejsc

Ceremonie z pejotlem odbywają się zazwyczaj w tipi. Uczestnicy zwykle zbierają się przed zachodem słońca, choć niektórzy prowadzący (roadmen) zapraszają ich wcześniej, aby wzięli udział w przygotowaniach, takich jak rozstawianie tipi czy zbieranie pejotlu, który zostanie spożyty podczas obrzędu.

Uczestnicy zasiadają przeważnie w kręgu wokół centralnego ognia i ołtarza. Niektórzy roadmen mogą zdecydować się na rozdzielenie kobiet i mężczyzn albo posadzić mężczyzn przed kobietami. Bywa też, że prowadzący przestrzega tradycyjnej kolejności wprowadzania ludzi do tipi: najpierw swoich pomocników (w tym mistrza ognia, bębniarza i osobę odpowiedzialną za jałowiec), następnie wszystkich mężczyzn, a na końcu kobiety i dzieci. Kościół Rdzennych Amerykanów uznaje pejotl za bezpieczny zarówno dla dzieci, jak i dla kobiet w ciąży czy karmiących piersią.

Następnie odbywa się rytuał z jałowcem: aromatyczne drewno jałowcowe jest palone i używane do okadzania, aby oczyścić przestrzeń ceremonialną oraz uczestników. Prowadzący zwraca się w stronę wschodu i odmawia modlitwę otwierającą, przywołując cztery strony świata oraz Wielkiego Ducha.

Spożycie pejotlu i modlitwa wstępna

Następnie wprowadza się pejotl i dokonuje jego poświęcenia. Choć najbardziej tradycyjnym sposobem przyjmowania pejotlu jest żucie świeżych lub suszonych „guzików” kaktusa, podczas bardziej współczesnych lub nastawionych na turystów ceremonii można spotkać herbatę z pejotlu albo kapsułki z jego sproszkowaną formą (choć metody te nie są tradycyjne i bywa, że budzą sprzeciw).

Prowadzący rytuał może poprosić uczestników, by przed spożyciem kaktusa wyrazili swoją intencję związaną z ceremonią. Krótko po tym, jak wszyscy przyjmą pejotl, następuje seria modlitw, a później śpiewy i wykonanie tradycyjnej muzyki pejotlowej.

Północne wezwanie wody

Około północy następuje przerwa, podczas której wyznaczona pomocniczka (tradycyjnie Niosąca Wodę) przynosi wodę, aby uczestnicy mogli się nią podzielić. Zanim naczynie zacznie krążyć, odmawiana jest modlitwa. Niektórzy prowadzący ceremonię wyjaśniają, że ten element rytuału symbolizuje oczyszczenie i odnowienie. Ogień zostaje rozpalony na nowo i rozpoczyna się kolejna runda modlitw i pieśni. Na tym etapie uczestnicy zazwyczaj doświadczają już szczytowego działania pejotlu.

Poranne wezwanie do wody i rytuał o wschodzie słońca

Tuż przed świtem odbywa się drugie, ostatnie wezwanie do wody, które symbolicznie zamyka ceremonię. Wygłaszane są końcowe modlitwy, a uczestnicy zazwyczaj proszeni są, by usiąść, śpiewać i czasem zapalić tytoń, siedząc twarzą zwróconą ku wschodowi, w stronę wschodzącego słońca. Zwieńczeniem jest zazwyczaj wspólne śniadanie.

Uroczysta muzyka pejotlowa

Muzyka odgrywa kluczową rolę w ceremoniach z pejotlem. Tworzą ją śpiewy przy akompaniamencie wodnego bębna i grzechotki z tykwy. Sam przebieg ceremonii może się nieco różnić, jednak muzyczny schemat jest w dużej mierze ujednolicony, nawet pomiędzy różnymi plemionami. We wszystkich obrzędach z pejotlem centralne miejsce zajmują cztery podstawowe pieśni:

• Pieśń otwarcia: Zaprasza Wielkiego Ducha do przestrzeni ceremonii i nadaje jej początkowy nastrój.
• Nocna pieśń wody: Towarzyszy północnemu rytuałowi wodnemu.
• Poranna pieśń wschodu słońca: Symbolizuje duchowe odrodzenie.
• Pieśń zamknięcia: Wyraża wdzięczność i domyka ceremonię.

W tworzeniu muzyki pejotlowej najczęściej wykorzystuje się następujące instrumenty:

• Ludzki głos, który niesie melodię oraz intencję duchową pieśni.
• Bęben wodny, napełniany wodą i każdorazowo na nowo naciągany przed ceremonią. Jego wysokość i barwa dźwięku zmieniają się wraz z ruchem wody w środku, tworząc organiczny, modulujący ton.
• Grzechotka z tykwy, często bogato zdobiona, zazwyczaj używana przez osoby prowadzące śpiew.

Gdy uczestnicy przyjmą pejotl, rozpoczyna się muzyka, a następnie następuje dość ściśle ustalony porządek obrzędu. Ozdobiona laska – symbol autorytetu – wraz z grzechotką i piórem orła przekazywana jest zgodnie z ruchem wskazówek zegara po kręgu. Osoba trzymająca laskę prowadzi śpiew. Pierwszy śpiewak wykonuje cztery pieśni otwarcia, trzymając grzechotkę i laskę, przy akompaniamencie bębna. Później instrumenty krążą dalej, a od wszystkich uczestników oczekuje się odśpiewania zestawu czterech pieśni cztery razy.

Tradycyjnie kobiety nie śpiewają ani nie grają na bębnie podczas ceremonii z pejotlem. Zachęca się je natomiast do wspierania rytuału modlitwą i samą obecnością. Współczesne ceremonie coraz częściej włączają jednak kobiety w czynne wykonywanie muzyki pejotlowej.

Śpiew i bębnienie trwają zwykle przez całą nocną ceremonię, przerywane jedynie na krótkie wezwania do wody. Ta ciągła muzyczna struktura podtrzymuje duchową intensywność obrzędu i jest traktowana jako modlitwa wyrażona dźwiękiem.

Przekonania i wartości związane z pejotyzmem

Choć rytuały z użyciem pejotlu mogą wydawać się proste w swojej formie, niosą ze sobą niezwykle głębokie znaczenie duchowe. To święta, wspólnotowa praktyka duchowa zakorzeniona w wielowiekowej tradycji, ukształtowana przez określone wizje świata i spójny zestaw podstawowych wierzeń, obecnych nawet wśród różnych plemion.

Do kluczowych przekonań pejotyzmu należą m.in.:

• Wielki Duch: członkowie Native American Church wierzą w jedno, najwyższe bóstwo duchowe, nazywane także Wielkim Bogiem lub Stwórcą. Wielki Duch jest źródłem wszelkiego życia oraz strażnikiem natury i świata duchowego. Wszystkie pieśni i modlitwy podczas ceremonii kierowane są właśnie do Wielkiego Ducha, z prośbą o wskazówki, uzdrowienie, duchową równowagę i prawdę.
• Pejotl – święty posłaniec: pejotl to zdecydowanie coś więcej niż tylko kaktus psychodeliczny. Jest świętym lekarstwem, istotą duchową i środkiem komunikacji z Wielkim Duchem. Roślina traktowana jest z najwyższym szacunkiem – od peyoteros (osób, które zbierają lub dostarczają pejotl), przez prowadzących ceremonie (roadmen) i ich pomocników, aż po wszystkich uczestników rytuału.
• Ceremonie jako droga oczyszczenia i oświecenia: rytuały z pejotlem mogą być odprawiane z wielu powodów – by uzdrowić ciało lub psychikę, uzyskać jasność co do ważnych życiowych decyzji czy własnego powołania, albo poszukać innego rodzaju duchowego prowadzenia. Ponad wszystkimi tymi celami stoi jednak nadrzędna intencja: duchowe oczyszczenie, oświecenie i głębsze połączenie z własnym wyższym celem lub prawdą. Uczestnicy często opisują te ceremonie jako niezwykle wglądowe i transformujące.
• Znaczenie modlitwy: modlitwa stanowi centrum doświadczenia pejotlowego i uważa się, że ma ogromną moc, zwłaszcza gdy jest praktykowana wspólnie. Dlatego uczestnicy są zachęcani (a nieraz wręcz zobowiązani), by brać czynny udział w modlitwie i śpiewie – tak, by zjednoczyć grupę i jej wspólną intencję.
• Czystość i pokora: pejotyzm uczy, że uzdrowienie i przewodnictwo mogą przyjść tylko wtedy, gdy człowiek jest otwarty, szczery i gotowy na zmianę. Uczestnicy mogą przychodzić na ceremonie z różnymi, osobistymi powodami, ale od wszystkich oczekuje się „czystego serca”, pokornego nastawienia i pozytywnej intencji. Niektórzy prowadzący zalecają przed ceremonią post oraz wstrzemięźliwość od innych substancji, choć nie jest to żelazną zasadą. Niezmiennie wymaga się jednak szacunku i gotowości na doświadczenie – od każdego uczestnika i podczas każdej ceremonii.
• Żywa tradycja: rytuały pejotlowe są uporządkowane, ale jednocześnie stale się rozwijają. Pejotyzm postrzegany jest jako żywa tradycja i – jak wszystko, co żywe – podlega zmianom. Dlatego ceremonie z pejotlem pozostają otwarte na innowacje wprowadzane przez prowadzących (roadmen), zgodnie z ich intencją jak najlepszego odpowiadania na potrzeby chwili obecnej.
• Święta czwórka: w nawiązaniu do czterech kierunków świata (północ, południe, wschód i zachód), liczba cztery symbolizuje w pejotyzmie równowagę i kosmiczną orientację, a jej znaczenie przejawia się w wielu elementach ceremonii. Uczestnicy mogą być na przykład zachęcani do zjedzenia czterech „guziczków” pejotlu na początku rytuału i do zaśpiewania czterech serii pieśni. Niektórzy prowadzący we wczesnej fazie ceremonii spalają również cztery patyczki cedrowe lub odprawiają cztery święte rytuały z wodą.

Pejotyzm: tradycja szacunku i odnowy

Peyotl to znacznie więcej niż psychoaktywny kaktus – to roślina święta, o ogromnym znaczeniu ceremonialnym i duchowym dla rdzennych ludów Ameryki Północnej. Daleki od roli zwykłej używki, peyotl stanowi fundament zorganizowanej religii (peyotyzmu) i znajduje się w samym centrum rytuałów praktykowanych w Native American Church.

W różnych plemionach i na przestrzeni wielu pokoleń peyotl oraz obrzędy z nim związane pomagały wspólnotom rdzennych Amerykanów w uzdrawianiu i nawiązywaniu kontaktu z tym, co boskie. Aby uhonorować tę tradycję, zajrzyj do naszego artykułu what peyote is, by poszerzyć swoją wiedzę na temat tego świętego kaktusa. Co więcej, możesz wesprzeć przetrwanie tego wrażliwego gatunku, uprawiając go w domu – skorzystaj z jednej z naszych ukorzenionych roślin peyotlu lub dowiedz się, jak wyhodować peyotl z nasion.

Steven Voser

Steven Voser jest niezależnym dziennikarzem specjalizującym się w tematyce konopi. Od ponad 6 lat pisze o wszystkim, co związane z weedem – od uprawy, przez sposoby konsumpcji, aż po dynamicznie rozwijającą się branżę i niejednoznaczne regulacje prawne, które ją otaczają.

Przeczytaj pełną biografię